U koninklike hoogheid, prins William
U sal wonder hoekom ek, ’n gewone Suid-Afrikaner, aan u, die toekomstige koning van Engeland, skryf. Die inhoud van my skrywe sal dit verklaar. U is die pa van ’n seun, prins George, en ’n dogter, prinses Charlotte, onderskeidelik vier en twee jaar oud. Net soos u is ek ook ’n pa. Soos u en u eggenote, Catherine, is ek en my vrou, Elsha, lief vir ons kinders, Marisha (15), Minè (13), Elzaan (10) en Hanri (7); ons wil hulle toevou en beskerm en wil nie hê hulle moet seerkry nie.
Ons voorsate was destyds kerkmense net soos wat u mense kerkmense was. My mense is steeds kerkmense, u s’n ook. Daarom is die inhoud van die skrywe belangrik, vir u en vir my.
In die jaar 1900 was u grootouma, Victoria, ’n koningin en my grootouma, Hester, ’n doodgewone boervrou. U grootjie was getroud met prins Albert wat op 14 Desember 1861 tot sterwe gekom het. Sy dood was vir haar ’n skok sy het in rou die res van haar lewe swart gedra. Victoria en Albert het sterk klem gelê op morele en gesinswaardes wat daartoe aanleiding gegee het dat daar selfs gepraat is van hul huishouding as die eerste gesinsmonargie. Dit is ʼn tradisie wat u en u eggenote beslis voortsit.
U grootjie was ’n koningin, maar tog ook ’n gewone mens wat moeilike kinderdae, vreugde, hartseer en pyn geken het.
Ons grootjies is al twee in 1901 gedurende die laaste jaar van die Anglo-Boereoorlog, wat van 1899 tot 1902 geduur het, oorlede. Myne is dood weens die haglike toestande in ’n konsentrasiekamp en u grootjie as gevolg van haar rype ouderdom. Die Anglo-Boereoorlog was vir ons al twee se grootjies ’n traumatiese gebeurtenis.
U grootjie skryf in haar joernaal dat die jaar 1900 vir haar ’n verskriklike jaar was. Haar lieflingkleinseun, prins Christian Victor, het tydens die Anglo-Boereoorlog aan maagkoors gesterf. Sy was gebroke oor sy dood. Die Britse militêre owerhede wou sy liggaam na Engeland toe terugstuur, maar u grootouma het per telegram laat weet dat hy in Suid-Afrika begrawe moes word. Dit was sy wens dat as hy tot sterwe sou kom, hy tussen sy gevegskamerade begrawe moes word.
U grootouma het ’n besondere betrokkenheid by die Anglo-Boereoorlog gehad. Sy wou in besonderhede ingelig wees oor veldslae en het telegramme van gelukwensing en simpatie aan die generaals gestuur. Sy het die ongevallelyste bestudeer en het ’n spesiale fotoalbum van die gesneuweldes gehou. Vir Kersfees 1900 het sy 100 000 blikkies met sjokolade aan haar soldate gestuur. Sy het self agt serpe gehekel wat aan die veelsydigste soldate wat aan die Suid-Afrikaanse veldtog deelgeneem het, gegee is.
Die Britte het die Anglo-Boereoorlog as ’n teetyd-oorlog beskou, want dit sou voor teetyd iets van die verlede wees. Die Boere het egter net bly veg. Die verleentheid vir Engeland het tot so ’n mate toegeneem dat u grootjie uiteindelik as gevolg van die weerstand teen die oorlog nie vrylik in Europa kon rondtoer nie.
Die aand voor haar dood op 21 Januarie 1901, was sy nouliks by haar bewussyn toe sy vir haar dogter, prinses Beatrice, gevra het: “Wat gaan deesdae in Suid-Afrika aan?”
My oumagrootjie Hester se storie is ’n storie oor wat toe werklik in Suid-Afrika aan die gang was – stories wat waarskynlik nie aan u grootouma vertel is nie.
My grootjie was getroud met Marthinus en sy het ook kinders gehad, waarvan Petrus en Christina die jongstes was. In die jaar 1900 was hierdie tweetjies, soos u kinders vandag, onderskeidelik vier en twee jaar oud. Soos u grootjie wou my oumagrootjie ook maar net haar kinders toevou en beskerm en wou sy hulle seerkry en swaarkry spaar.
Om my grootjie se seer te verstaan, moet ek meer sê oor die uitwerking wat die Anglo-Boereoorlog op haar en haar mense gehad het.
In 1815 het die Engelse as oorwinnaars uit die Napoleontiese oorloë getree en hulself toe beskryf as “the greatest and the most highly civilised people that ever the world saw”.
Hul goddelike missie was globale perfeksie deur ander nasies te onderwerp. Cecil John Rhodes het dit soos volg opgesom: “I contend that we are the finest race in the world and that the more of the world we inhabit, the better it is for the human race.”
Blootstelling van ander aan die “superior civilisation” kon net tot hul voordeel strek, so is aanvaar. As ander in die proses uitgewis moes word, was dit in diens van “the greater good’’ en globale ontwikkeling en uiteindelik selfs vir hulle.
Britse uitbreiding het in u grootjie se tyd ’n bloeitydperk beleef. My oumagrootjie was aan die ontvangkant daarvan.
Die Britse denkraamwerk van daardie tyd het ’n ongelooflike invloed op my oumagrootjie se mense gehad. Vir die Engelse was die Boere ʼn vreemde verskynsel – hulle was wit, het die Bybel gelees, maar was volgens die Engelse agterlik. Die Boere moes opgehef en ingelyf word ter wille van “the greater good,” maar hulle het weerstand daarteen gebied.
In 1877 annekseer 33 man van u grootjie se magte, onder leiding van lord Shepstone, die ZAR, my oumagrootjie se mense se republiek. Aanvanklik wou die Boere dit gewoon nie glo nie, maar hul teenkanting teen die anneksasie het uiteindelik in 1880 op ’n oorlog, later bekend as die Eerste Vryheidsoorlog, uitgeloop.
Vier prominente veldslae het gevolg voordat die Boere ’n finale oorwinning op 27 Februarie 1881 by die Slag van Majuba behaal het. Hester se man, Marthinus, het self ook aan dié slag deelgeneem – hy het geveg vir vryheid; u grootjie se magte het geveg vir grond met skitterende diamante. Dié oorlog was die eerste sedert die Amerikaanse Revolusie waarin Brittanje oortuigend oorwin is.
Vir Brittanje was die vernedering groot. Dit is beskou as ’n “terugslag” vir die “beskawing”. U grootjie, Victoria, was geskok en het om wraak gevra.
Die wraak het in 1899 in die vorm van die Anglo-Boereoorlog gekom. Hierdie keer het u grootjie se mense vir grond en glansende goud geveg en my oumagrootjie se mense het geveg vir hul grond en vryheid.
Die Anglo-Boereoorlog word ook as die eerste propaganda-oorlog geag. In dié oorlog is my oumagrootjie se mense verneder en as absoluut agterlik uitgebeeld. Die magtige Britse pers het met mening op hulle neergedaal.
Die Amerikaans gebore Britse politikus, sir Ellis Ashmead-Bartlett, was tydens dié oorlog ʼn lid van die Britse Laerhuis. Hy het my oumagrootjie se mense “the scum of South Africa” en “the most unscrupulous and corrupt that have ever disgraced any country” genoem.
My oumagrootjie en haar mense is name genoem wat hulle ontmens het; hulle was selfs beskou as ongediertes wat uitgewis moes word. Ontmensing en vernederende name het die weg gebaan vir die latere regverdiging van die verskroeideaardebeleid en die massas mense wat in konsentrasiekampe dood is.
Die oorlog het op 11 Oktober 1899 uitgebreek en gedurende die daaropvolgende bykans drie jaar is sowat 500 000 Britse soldate vir die stryd gemobiliseer.
Dit was in daardie stadium die grootste oorsese mobilisasie nóg in Engeland se geskiedenis – en is gevoer teen een van die kleinste volkies ter wêreld.
Teen Junie 1900 het Engeland gemeen die oorlog was uiteindelik verby toe die Vrystaatse hoofstad, Bloemfontein, en die hoofstad van die ZAR, Pretoria, ingeneem is. Die Boere het egter nie in stadsterme gedink nie – die stede mag dalk ingeneem gewees het, maar nie die land nie.
In Europese oorlogsdenke was dit ʼn totaal onverklaarbare verskynsel, maar die Boere het guerrillavegters geword. ’n Desperate Joseph Chamberlain, die destydse minister van kolonies, het verklaar: “The war office declared that the international law for European or civilised nations could not be applied to the Boers, as they were worse than inferior Africans.” Dit het op die volgende opdrag uitgeloop:
Gather all food, wagons, Cape carts, sheep, oxen, goats, cows, calves, horses, mares, foals, forage and poultry. Destroy what you cannot eat or remove. Burn all houses and explain that the reason for this is that they have harboured the enemy. Give no receipts. The question of how to treat women and children and what amount of food and transport to leave them will arise. They have forfeited all right to consideration and must now suffer for persistently ignoring warnings.
Ten uitvoering van hierdie opdrag is nagenoeg 30 000 huise afgebrand en kerke en dorpe is afgebrand. Ongeveer 160 000 Boerevroue en -kinders van ons twee klein republieke is in 59 konsentrasiekampe gestop. Die toestande in die konsentrasiekampe was haglik. Onlangse navorsing toon dat nagenoeg 34 000 Boerevroue en -kinders in en op pad na die konsentrasiekampe dood is – sowat 65% hiervan was kinders van 16 jaar en jonger. Mense is nie in die kampe gestop oor wat hulle gedoen het nie, maar oor wie hulle was. Tot twintig persent van die bevolking van die twee Boererepublieke het in die oorlog omgekom.
Die Havenga-verslag het die ergste vorme van verkragting en seksuele geweld teen vroue en dogters in die kampe aan die lig gebring. Hierdie verslag is eers in 1982 bekendgemaak. Die verklarings van die vroue dui op die grofste gevalle van verkragting, molestering en aanranding deur Britse soldate en hul swart handlangers.
My oumagrootjie en haar twee klein kindertjies, Petrus en Christina, is soos vee op oop treintrokke sonder toiletgeriewe vanaf Rustenburg na die Irene-kamp vervoer. Daar was sowat 5 600 mense in die kamp. Uiteindelik het 1 163 mense in dié kamp omgekom (Hierdie syfer mag stellig selfs hoër wees.) Twintig mense moes saam in ’n tent bly wat ontwerp is vir 16 soldate om in te slaap. My grootouma se seuntjie Petrus is dood in die kamp. Sy laaste woorde was: “Mamma, ek is honger.” So het hy, net voordat hy gesterf het grootjie se vraag op haar doodsbed oor wat in Suid-Afrika aan die gang is, beantwoord.
Daar was nie ’n kissie vir klein Petrus nie en hy is in ’n kombersie begrawe.
Soos vir u grootjie was die jaar 1900-’01 ook vir my oumagrootjie ’n jaar van smart. Haar smart was ook weens die oorlog, maar my oumagrootjie was in die Irene-konsentrasiekamp. Haar man is as banneling na Ceylon weggestuur. My oumagrootjie kon nie vir hom ’n blikkie met sjokolade vir die Kersfees van 1900 stuur nie. Sy was ’n gevangene – swak en gebroke.
Die oorlog het ook rasseverhoudinge in Suid-Afrika vir altyd verander. Ongeveer 120 000 swart soldate, waarvan tussen 30 000 en 50 000 gewapen was, het aan Britse kant aan die oorlog deelgeneem. Daar is aan hulle belowe dat hulle ná die oorlog die grond en huise van die Boere kon kry en met die Boerevroue sou kon trou.
Later is die swart soldate ingespan om die verskroeideaardebeleid uit te voer en het hulle deelgeneem aan aanrandings, teistering en die verkragting van Boerevroue en -dogters. Dit het ’n weersin laat ontstaan.
Aan die ander kant was daar lojale swart werkers wie se huise ook afgebrand is en wat ook na konsentrasiekampe gestuur is waar swart vroue tot beskikking van Britse offisiere was.
Sowat 14 000 tot 21 000 swart mense uit ’n totaal van 115 000 is in konsentrasiekampe dood; die meeste daarvan ook kinders.
Die grootste aantal sterftes onder swart mense in konsentrasiekampe het gedurende Desember 1901 plaasgevind. So was die jaar 1901 ook ’n traumajaar vir die groter Seko-familie. Ses lede van die familie, waaronder vier kinders – Andries (3), Anna (4), Groeta (3) en Raiu (2) – asook Maria (70) en Sannie (70) het in die Bloemfonteinse konsentrasiekamp omgekom.
In 2002 is die grafte van sowat 100 swart persone wat waarskynlik in die Greylingstad-konsentrasiekamp omkom het, gevind. Dit is die vergete smart van grootoumas waarvan ons nie eens bewus was nie.
Die Britte het ook die swart mense vir arbeid en voedselverbouing gebruik. Die verwydering van swart arbeid vanaf die plase was die laaste meesterskuif van die Britte om die Boere se kosvoorrade af te sny.
Brittanje se obsessie om die oorlog te wen, het almal in Suid-Afrika getref.
Uiteindelik het die Boere die oorlog verloor.
Dit was die langste en duurste koloniale oorlog in die Britse geskiedenis en dit was die laaste van die groot imperiale oorloë.
Die morele integriteit van die Boere het nie tydens die oorlog verlore gegaan nie; dié van die Britte het wel.
Ná die oorlog het die Boere stadigaan begin terugkeer na hul land en grond. Vroue is alleen terug plaas toe. Alles was afgebrand en karkasse het oor die plase verstrooi gelê.
Die sowat 32 000 mans en seuns wat in ballingskap was, het vanaf die uithoeke van die aarde – Ceylon, Indië, St. Helena, Portugal en Bermuda – teruggekeer na ’n land wat verwoes was.
Die rou was diep. Daar was bykans nie ’n gesin wat nie iemand in die oorlog aan die dood afgestaan het nie. Daar was nie ondersteuningstrukture in die kampe om die dood te hanteer en te verwerk nie. Gesinne was uitmekaar geskeur en elkeen was besig met sy of haar eie rou smart.
Die Boere het egter op indrukwekkende wyse ná die oorlog begin opstaan. Hulle het instellings soos die Suid-Afrikaanse Vrouefederasie in die lewe geroep om die oorlogwesies te help. Skole is gebou en finansiële en kultuurinstellings het tot stand gekom. Ten spyte van die pyn van die oorlog het die mense opgestaan. Die oorlog kon nie die trots van my oumagrootjie se mense blus nie en iets van daardie trots leef vandag nog steeds in ons voort.
Vanaf 1902 tot 1930 het ’n vreemde stilte oor die oorlog geheers. Daar was nie werklik ’n openbare diskoers daaroor nie. Die seer het net té vlak gelê.
Die ekstreme trauma van die oorlog het by Afrikaners die diepgewortelde vrees vir oorlewing verskerp, wat Suid-Afrika se geskiedenis vir altyd verander het. Die Afrikaner-psige ná die oorlog het ook ’n direkte invloed op die ontwikkeling van apartheid gehad. Afrikaners wou net nooit weer die mag verloor en blootgestel word aan dít waaraan die vorige geslag tydens die oorlog blootgestel was nie. Dit het gelei tot die aanvaarding van ’n stelsel wat in geen opsig volhoubaar was nie. Die paradoks is dat die smart van die oorlog daartoe aanleiding gegee het dat Afrikaners later die muishond van die wêreld geword het.
Die verhaal van u grootjie se lewe vertel ook iets van haar hart – ’n gesinsmens wat bekommerd was oor haar kinders, diep getreur het oor die dood van haar man en intense smart beleef het oor die dood van haar lieflingkleinseun in Suid-Afrika. U grootjie was egter ook die produk van die denke van haar tyd, soos die geloof dat Brittanje ter wille van die wêreld soveel as moontlik van die wêreld moes beset. Dit was daardie imperiale ideaal wat my oumagrootjie letterlik doodgemaak en my land vir altyd verander het.
Ek wonder hoe u grootjie, met die wysheid wat nawete bring, sou gereageer het op die tragiese gebeure van die Anglo-Boereoorlog. Hoe sou sy reageer as sy buite die konteks van haar tyd kon sien wat haar tyd aan my oumagrootjie en haar mense gedoen het?
U staan egter buite die konteks van u grootjie se tye. U kan sien wat met my oumagrootjie gebeur het. Al is dit net vir ’n oomblik kan u uself indink hoe dit moes voel om as ’n banneling na Ceylon toe gestuur word terwyl u eggenote en u kinders in ’n konsentrasiekamp moes wees waar u seuntjie, George, met die woorde: “Ek is honger” op sy lippies sterf en die vrees bestaan dat klein Charlotte ook in die kamp kan sterf.
Die vraag is hoekom die hele debat oor die Anglo-Boereoorlog steeds relevant is vir Brittanje en Suid-Afrika. Waarom ’n brief in hierdie tyd?
Die effek van die oorlog en die tydperk van kolonialisasie is steeds duidelik sigbaar in Suid-Afrika. In daardie sin kan Brittanje, en spesifiek die koningshuis, nie koud staan teenoor gebeure wat Suid-Afrika vandag steeds, selfs meer as 100 jaar later, vorm nie. Selfs ná die Anglo-Boereoorlog was en is daar steeds ’n ietwat ambivalente verhouding tussen Suid-Afrika en Brittanje, aan die een kant gekenmerk deur vriendskap en besoeke aan die land deur die koningshuis en lede van die koningsfamilie en Suid-Afrika wat aan Britse kant aan die twee Wêreldoorloë deelgeneem het, maar aan die ander kant het ʼn mate van wantroue en ʼn sekere mate van vyandigheid bly vassteek.
In Suid-Afrika stoei ons steeds met die vraag oor hoe ’n postkoloniale land lyk. Hierdie debat kan egter nie gevoer word sonder ’n behoorlike begrip van die tydperk van Britse kolonialisasie en die invloed daarvan op die Afrikaner-psige en apartheid nie.
Ironies genoeg was Afrikaners die stam in Afrika wat ’n antikoloniale oorlog gewen en ’n baie duur prys daarvoor in ’n tweede oorlog betaal het. As ’n direkte gevolg daarvan het ’n “nooit-weer-gevoel-sindroom” onder Afrikaners posgevat wat weer ’n invloed gehad het op die regverdiging van apartheid.
U en ek is albei deel van postkoloniale geslagte. Ons kan terugkyk op die geskiedenis en begrip vir mekaar se pyn hê. Alhoewel ek steeds verskil met die meesternarratief van u grootjie se tyd en veral oor die wrede manier waarop dit uitgeleef is, kan ek begrip hê vir die pyn van ’n ouma wie se kleinseun in ’n oorlog sterf en vir die pyn van duisende vroue, ma’s en kinders in Brittanje omdat hul mans en pa’s in Suid-Afrika dood is.
Ek wil nie ’n verskoning hê nie. My oumagrootjie se mense het deur innerlike krag uit die smart van die oorlog opgestaan. Ek wil wel begrip hê vir die pyn as gevolg van die oorlog. Wat aanvanklik gesien was as ’n sogenaamde witmansoorlog, het uiteindelik ook groot pyn vir gewone swart Suid-Afrikaners, pa’s, ma’s, kinders en hul eie oumas, ingehou.
Teen hierdie agtergrond wil ek u nooi om Suid-Afrika saam met u gesin te besoek. Kom ons toon onderlinge begrip vir mekaar se geskiedenis binne ’n postkoloniale konteks en debat oor dekolonisasie.
Kom besoek die graf van u grootoom, Christian Victor, en gaan lê ’n krans daar. Ek sal ook ’n krans daar lê. Kom besoek ook die graffie van my grootoom, Petrus, in die Irene-konsentrasiekamp en lê ’n krans daar. Ek sal dit ook doen. Kom ons besoek saam met die Seko-familie die grafte van hul familielede in Bloemfontein en lê ook daar kranse.
ʼn Herbesoek van die oorlog is nodig vir die postkoloniale debat in Suid-Afrika en ter wille van die gewete van Brittanje en die koningshuis.
Geslagte met die voordeel van nakennis kan kragtige simboliese dade doen sodat ons nie vergeet nie; sodat ons nie herhaal nie; sodat ons kan bou aan ’n nuwe toekoms.
U kan ’n groot rol daarin speel, want u is nie net ’n toekomstige koning nie; u is ook ’n pa.
Hoogagtend die uwe
Dr. Dirk Hermann
